دستت را می‌گذاری روی مرزی‌ترین نقطه وجودت، یک حس گمشده آهسته شروع می‌کند به جوانه زدن، سلام می‌کنی، چشمت مست تماشای گنبد طلا می‌شود، بو می‌کشی تا ریه‌هایت پر شود از عطر حضور نگاه مهربان امام رضا (ع) و احساس تازگی، اندیشه‌های خسته‌ات را فرا می‌گیرد، زیر لب زمزمه می‌کنی یا ضامن آهو یا غریب‌الغربا حواست به من هست؟ دلت را جا گذاشتی در حرم و گره‌اش زدی به ضریح امام رضا (ع).

چه چیز زیباتر از سکوت دل‌گشای حرمت که با صدای نقاره‌ها می‌شکند. این نقاره‌ها برای من زیباترین موسیقی جهان و نقاره‌چی‌هایت هنرمندترین‌ها هستند. چه زیبا است طنین صدای آن‌ها در گوش زائرانی که با حلقه‌هایی از اشک در چشمان‌شان، منتظر معجزه‌ای از تو هستند.

حرم امام رضا (ع) ملجا و پناهگاه همه شیعیان‌ جهان به ویژه ایرانیان است. امامی که هر گاه دل ما زنگار دنیا به خود گرفته و خسته‌تر از هر زمانی می‌شود، گرد حرمش جمع می‌شویم تا زنگار تاریکی و جهل را از دل‌های‌مان بزداییم. امام غریبی که هر چند خود به زهر کینه دشمنان به شهادت رسید اما حرمش پناهگاه دل‌های بی‌قرار است.

امام غریب شیعیان در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت. شاگردان پدر را به دور خود جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام‌های بزرگ و استواری برداشت، گام‌هایی که هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها، ردپای آن‌ تحول و بال و پر گرفتن علم تشیع دیده شده و غیرقابل انکار است.

مدت امامت حضرت امام رضا (ع) حدود ۲۰ سال طول کشید که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن نیز در خراسان گذشت. امام رضا (ع) پس از ۱۷ سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت‌عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به شهادت رسید. پنج سال پایانی امامت ایشان مصادف با دوران حکمرانی مامون خلیفه عباسی بود، خلیفه‌ای که از هر مکری برای کاهش نفوذ آن امام در بین مسلمانان استفاده و سرانجام نیز به دست وی مسموم شد.

نقش موثر امام رضا (ع) در گسترش مکتب تشیع

حضرت امام رضا (ع) قطب دانش و تقوا در روزگار خود بودند. در جلد دوم از کتاب عیون اخبارالرضا صفحه ۱۷۲ چنین روایت شده است که «امام رضا علیه‌السلام در شهرهای مدینه و مرو در مسجد و منزل خود حوزه علمی تشکیل می‌دادند و دانشمندانی که از پاسخ به پرسش‌های علمی و دینی باز می‌ماندند به آن حضرت رجوع می‌کردند. وقتی مجلس درس امام در مرو رونق گرفت، مأمون دستور به تعطیلی آن داد و امام، مأمون را نفرین کردند».

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های ائمه‌اطهار (ع)، تربیت شاگردان و شخصیت‌های علمی و دینی بود تا آموزه‌های اسلام را بین مردم گسترش دهند. امام رضا (ع) نیز از این امر مستثنی نبودند. ایشان در مدت اقامت در مرو که مرکز علمی و فرهنگی آن روز خراسان بود، تلاش گسترده‌ای را برای اعتلای علم و دانش اسلامی به عمل آوردند. عظمت علمی و اخلاق عملی امام رضا (ع) موجب جذب مردم به سمت ایشان می‌شد و شهرت علمی آن حضرت همه جا را فرا گرفت، به گونه‌ای که مامون به این مسئله اعتراف می‌کرد.

امام رضا (ع) از هر فرصتی برای نشر سنت‌های الهی و سیره رسول‌الله (ص) استفاده می‌کردند. یکی از مهم‌ترین اقدامات ایشان در این زمینه، تشکیل حوزه علمی در منزل خود و مسجد مرو بود که از طریق این مجالس علمی شاگردانی را تربیت کردند که در منابع، مجموع آن‌ها را ۳۱۸ تن ذکر کرده‌اند. شاگردانی که هر یک به سهم خود در منطقه محل زندگی‌شان با بهره‌گیری از آموزه‌های امام رضا (ع) نقش موثری در تبلیغ مکتب تشیع و دین اسلام ایفا کردند.

مهربانی و عطوفت در همه اهل‌بیت (ع) همواره وجود داشته است اما یکی از صفات بارز امام رضا (ع) «رئوف» است، طوری که جلوه این مهربانی در زندگی آن حضرت به وضوح دیده می‌شود. خصوصیات اخلاقی و زهد و تقوای آن حضرت به گونه‌ای بود که حتی دشمنان خویش را نیز شیفته و مجذوب خود کرده بود. به گفته بزرگان شیعه، امام رضا (ع) همانند دیگر امامان معصوم (ع)، دارنده همه کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی بوده و در قله شکوهمند کمال و فضیلت قرار دارد.

منش سیاسی امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در کنار فعالیت‌های علمی در قبال مأمون و سایر رجال سیاسی زمان خود نیز مواضعی اتخاذ کردند که در راستای حفظ میراث امامت مهم بود. مأمون با طرح قضیه ولایت‌عهدی و احضار امام رضا (ع) از مدینه به مرو، اهدافی را دنبال می‌کرد و در فکر از بین بردن وجاهت امامت و امام رضا (ع) بود، هر چند اهداف سیاسی دیگری را نیز در این اندیشه دنبال می‌کرد اما مواضع سیاسی امام رضا (ع) نه تنها جایگاه امامت را بسیار مهم نشان داد و حراست کرد، بلکه مأمون را نیز در دنبال‌گیری اهداف خود مأیوس کرد.

امام پس از قبول ولایت‌عهدی با اصرار مأمون و با شرایط خاص، مأمون را در تنگنا قرار داد، به طوری که مامون مجبور شد شرایط امام را بپذیرد. آن حضرت به مأمون فرمودند: «تو اگر استحقاق خلافت را داری، نمی‌توانی آن را به دیگران بدهی و اگر استحقاق نداری، در منصبی که ماذون نیستی غاصبانه بر آن تکیه زدی». ایشان با این حرکت دقیق نه تنها مشروعیت حکومت مأمون و عباسیان دیگر را به زیر سئوال بردند، بلکه مشروعیت حکومت خلفای پیشین را نیز که غاصبانه بر مسندی نشسته بودند که استحقاق آن را نداشتند، با سئوال و شبهه مواجه کردند و در برابر دیدگان تیزبین آیندگان تاریخ قرار دادند.

شهادت امام رأفت و مهربانی که در حکومت ریاکاران، شوکران زهر نوشیدند و بار دیگر دین محمدی را از تزویری منافقانه نجات بخشیدند.

پی‌نوشت: در این‌ نوشتار از کتاب سیره معصومان، ترجمه سید محسن امین عاملی، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع) نوشته رسول جعفریان و بحارالأنوار محمدباقر مجلسی استفاده شده است.

منبع: ایسنا